Formatief handelen in de praktijkles: Hoe doe je dat?

Meike Berben - 15 september 2025

Wat is formatief handelen ook alweer?

Formatief handelen gaat over het nemen van betere beslissingen. Dit doe je door tijdens het leerproces bewust informatie te verzamelen over de mate van beheersing van een bepaald leerdoel, om daar een beslissing over een volgende leeractiviteit op te baseren. Je toetst dus het leren, om te leren. Deze beslissingen kunnen bijvoorbeeld gaan over de hoeveelheid uitleg of begeleiding die je een klas of groep leerlingen wil geven, of het aantal en type opdrachten die zij het beste nog kunnen maken. Bij het ontwerpen van je les doorloop je dan het volgende stappenplan:

Spanning meten met keuzes in leerroute

Willem-Jan, docent PIE (Produceren, Installeren & Energie)

“Ik wilde al langere tijd met formatief handelen aan de slag, maar wel op kleine manieren in de lessen die ik al gaf. Voorheen liet ik alle leerlingen alle opdrachten maken. Nu pak ik het als volgt aan, volgens het stappenplan :

1. Beslissing: Welke leerlingen kunnen al door naar de lastigere stap: het invullen van de tabel, direct vanaf de getekende schakeling?
2. Doel:  Het kunnen meten van spanning vanaf een getekende schakeling.
3. Toets: Alle leerlingen starten met een paar opdrachten waarin ze de getekende schakelingen opbouwen en de spanning meten. Vervolgens vullen ze de gegevens in in een tabel. Ik loop ondertussen rond en geef feedback.
4. Gevolg: Leerlingen die 3 opdrachten goed gemaakt hebben, gaan door naar de volgende stap: ze vullen de tabel in direct vanaf de getekende schakeling, zonder deze op te bouwen. Zo moeten ze meer zelf beredeneren. Andere leerlingen bouwen bij meer opdrachten, bijvoorbeeld 8 of 9, de schakelingen op, om daarna zelf te kunnen beredeneren.

Voor de toekomst wil ik graag meer ruimte voor peerfeedback creëren. En als gevolg daarvan verschillende leeropties aanbieden.”

BTW berekenen met stappenplan op maat

Theo, docent Economie & Ondernemen

“In mijn lessen maken de leerlingen veel berekeningen, die ze volgens in een stappenplan moeten uitwerken. Een voorbeeld is het berekenen van de btw. Om hun vorderingen te meten, volg ik nu het stappenplan:

1. Beslissing: Welke leerlingen hebben extra uitleg en extra hulp middels een stappenplan nodig bij het berekenen van de btw?
2. Doel: Het correct kunnen berekenen van de btw
3. Toets: Leerlingen maken verschillende berekeningen en checken bij zichzelf en bij elkaar met het stappenplan of ze de berekeningen goed uitvoeren. Ik loop rond en check dit ook.
4. Gevolg: Leerlingen die de berekeningen na mijn check correct uitvoeren, mogen zelfstandig de andere sommen gaan maken zonder stappenplan. Anderen die er meer moeite mee hebben, geef ik extra uitleg en die mogen het stappenplan er langer bijhouden. Mijn extra uitleg baseer ik ook op mijn observaties van de moeilijkheden die de leerlingen ervaren.
   
   

Een soortgelijke formatieve werkvorm pas ik toe bij een meer praktijkgericht gedeelte van mijn vak, waarbij leerlingen klantgesprekken voeren aan de balie. Het is dan bijvoorbeeld belangrijk om goede gesloten en open vragen te kunnen stellen. Ook daarbij werken leerlingen met een stappenplan.

Het is een kleine, simpele manier van formatief handelen, maar met grote impact. Ik wil dit in de toekomst uitbreiden naar hele lessenseries, zodat leerlingen meer in hun eigen tempo kunnen leren en misschien zelfs eerder toetsen kunnen maken.”

Motoronderdelen ontdekken met elkaar

Andries, docent Mobiliteit & Transport

“Mijn lesruimte bestaat uit een theorie- en een praktijkgedeelte. We beginnen vaak met korte theorie, waarna de leerlingen in de praktijkruimte gaan oefenen. Voorafgaand aan de les bekijk ik aan de hand van de formatieve cyclus hoe de les wordt opgebouwd, volgens het stappenplan:

1. Beslissing: Welke klassikale uitleg is er nog nodig over de werking van het smeersysteem? Welke leerlingen hebben extra begeleiding nodig in de praktijkruimte?
2. Doel(en): De leerlingen kunnen de onderdelen van het smeersysteem van een motor benoemen; Zij kunnen uitleggen hoe het smeersysteem werkt; Zij kunnen het smeersysteem controleren.
3. Toets: De leerlingen kregen kort de tijd om eerst zelf de onderdelen op te schrijven; daarna hebben ze dat onderling uitgewisseld. Ik liep rond en heb geobserveerd wat leerlingen wél en niet genoteerd hadden.
   De leerlingen moesten vervolgens een korte samenvatting én een checklist maken van de werking van het smeersysteem n.a.v. een afbeelding op het bord.
   Bij het controleren mochten ze het eerst zelf proberen in het praktijklokaal; dan bij elkaar checken en dan klassikaal aanvullen.
4. Gevolg: Ik heb klassikale uitleg gegeven over de onderdelen die er bij de meeste leerlingen misten en ook t.a.v. de ontbrekende details uit de samenvattingen en de checklists. In de praktijkruimte heb ik eerst alle leerlingen aan het werk gezet. Na 5 minuten heb ik de leerlingen waarvan ik waarnam dat zij de controle op de werking van het smeersysteem niet correct uitvoerden bij elkaar geroepen en samen met hen deze controle doorlopen.

Door de focus op formatief handelen, ben ik meer bezig om te kijken wat leerlingen nu eigenlijk kennen en kunnen en dat bewust aan te vullen. Daardoor observeer ik doelgerichter in de theorie- en praktijkgedeelten van mijn les, wie wat nodig heeft.

Reanimeren met zicht op succes

Grietje, docent Zorg & Welzijn

“Eén van de leerdoelen in mijn vak is het kunnen reanimeren. Hiervoor gebruik ik een checklist: een Single Point Rubric. Hierop staan de succescriteria, namelijk de onderliggende stappen bij het leerdoel om te kunnen reanimeren. Mijn les bouw ik als volgt op volgens het stappenplan:

1. Beslissing: Welke leerlingen hebben extra instructie van mij nodig t.a.v. de stappen van het reanimeren?
2. Doel: Een leerling kan de stappen van het reanimeren goed uitvoeren.
3. Toets: De leerlingen oefenen de stappen en geven elkaar peerfeedback tijdens het oefenen. Na het oefenen, vullen ze voor zichzelf op de single point rubric in aan welke succescriteria ze al voldoen en aan welke ze nog verder willen werken.
4. Gevolg: Wie 2 of meer kruisjes heeft bij ‘Dit kan beter’, krijgt verlengde instructie van mij. Anderen oefenen samen verder.

Wat me opvalt: leerlingen weten veel beter waar ze staan. Ze durven ook sneller aan te geven wat ze nog niet snappen én ze willen graag vaker oefenen.”

Tot slot: formatief handelen werkt – ook in de praktijk

Deze voorbeelden laten zien dat formatief handelen ook in de praktijkgerichte vakken toegepast kan worden. Door steeds te kijken naar wat een leerling al kan, en daarop de volgende leeractiviteit af te stemmen, ontstaat er ruimte voor groei – op een manier die werkt voor iedereen. En bijkomend voordeel: formatief handelen zorgt voor meer motivatie en een groter gevoel van eigenaarschap bij de leerlingen omdat zij voelen dat ze invloed hebben op hun leerproces.

Aan de slag met Formatief handelen

Wil jij met formatief handelen aan de slag bij jou op school? Neem dan vrijblijvend contact met mij op om de mogelijkheden te bespreken. Mijn gegevens vind je onderaan dit blog.
De training Formatief handelen in de les is ook te volgen bij CPS Academie. Ik geef je tijdens die training onder meer praktische en direct toepasbare tips.