Filosofie als fundament voor het onderwijs van morgen
Ruimte om te denken, taal om gedachten te delen, en het vertrouwen dat ideeën ertoe doen
20 november is UNESCO wereldfilosofiedag. Tijd om stil te staan bij de plek van filosofie in het onderwijs.
Denkbewegingen in groep 3
Recent ontwikkelden we een activiteit waarin de kinderen denkbewegingen inzetten bij het verhaal van Max en de toverstenen van Marcus Pfister. We toonden tijdens het verhaal de leerlingen verschillende soorten stenen (kiezels, lavagesteente, kristallen, fossielen) en vroegen bijvoorbeeld: “Is deze kiezel een toversteen?”
Leerlingen gaven uiteenlopende redenen waarom het geen toversteen zou zijn, bijvoorbeeld:
-
“Een kiezel is geen toversteen, want hij is grijs”.
Om het denken verder uit te dagen gaven we de volgende steen: een rode lavasteen. “Hier heb ik een rode lavasteen. Deze is niet grijs. Dan is dit dus wel een toversteen?”
De leerlingen zochten meteen naar nieuwe redenen: de kleur bleek niet voldoende! Ze concludeerden al snel:
-
“Een lavasteen ook niet, want je kunt er niet mee toveren.”
Wat we zagen: kinderen gaven redenen, maakten onderscheid, en dachten hardop na. Ze gebruikten taal niet enkel om te communiceren, maar om te denken. Zo hebben ze na de les niet alleen iets geleerd over verschillende soorten stenen, maar ook over wat denken is. Terwijl ze leerden om hun gedachten goed onder woorden te brengen, ervaarden ze: mijn gedachte doet ertoe, onze gedachten doen ertoe.
Vier goede redenen voor filosofie in het vroege onderwijs
Spreken, denken en luisteren leer je mét elkaar, in de klas. Je kunt niet verwachten dat kinderen zomaar kritisch leren denken over de inhouden die ze leren. Je kunt ze wel helpen om samen met de kennisopbouw de juiste houding en denkvaardigheden te ontwikkelen. Bovenstaand voorbeeld laat zien dat filosofie in het vroege onderwijs heel goed mogelijk is. Er zijn vier goede redenen om al vroeg met filosoferen en redeneren te beginnen:
- Taal en denken groeien samen
Denk-leergesprekken zijn zeer waardevol voor de taalontwikkeling. Leerlingen van groep 3 kunnen zich nog volop verwonderen. Bij filosoferen gaan leerlingen niet alleen op zoek naar antwoorden, maar juist ook naar de goede vragen. Samen leren zij te onderzoeken wat 'waar' kan zijn en waarom. Een meer filosofische omgang met leerstof geeft ruimte om de inhoud beter te leren zonder dat het draait om 'precies goed of fout’ zodat er meer oprecht geoefend kan worden in en met taal. - Kennis alleen is niet genoeg
Kennis is de belangrijkste voorwaarde voor het kritisch denken: je kunt pas ergens kritisch over nadenken als je voldoende weet over het onderwerp. Kritisch denken vraagt echter ook een houding van vragen en bevragen, gepaste twijfel en mildheid naar mogelijke ideeën. Met voldoende oefening in filosofische denkactiviteiten kun je kennis verdiepen en een gezonde kritische attitude koesteren. - Redeneren is een basisvaardigheid maar staat niet op zichzelf
Net zoals lezen, schrijven of rekenen, is goed en zorgvuldig kunnen redeneren een basisvaardigheid. Wanneer leerlingen hun gedachten leren uiten in redeneringen, “Ik denk dit, omdat…” of “Ik vind dat… want…”, leg je de basis voor taalvaardigheid, burgerschap én een leven lang leren. Door denk-leergesprekken waarin een antwoord niet alleen bestaat uit een feitelijke bewering maar ook uit een uitleg en een redenering, help je leerlingen het redeneren met de geleerde inhoud te ontwikkelen. - Open denken is veerkrachtig denken
In een tijd van snelle veranderingen, meningen die elkaar snel opvolgen en een voortdurende stroom aan (voor)oordelen, is het vermogen om te vertragen, vragen te stellen en zorgvuldig te reflecteren essentieel. Te snel sturen we kinderen aan op ‘het juiste antwoord’, op ‘wat je moet leren voor de toets’, op ‘wat waar is’. Te weinig helpen we de leerlingen om zich in het eigen denken te verhouden tot wat ze leren, op wat we ze presenteren als ‘waar’. Echte intellectuele veerkracht ontstaat als je leert omgaan met het feit dat je veel denkt te weten, maar je eigenlijk weet dat je niets écht weet. Oprechte verwondering is pedagogisch waardevol en veerkrachtig.
Wat kun je morgen al doen?
Of het nu om zelfreflectie, burgerschap of omgang met elkaar gaat: we gunnen alle leerlingen dat ze op een doordachte en (zelf)kritische manier leren omgaan met alles wat er op hen af komt. Met de komst van AI wordt dat alleen maar belangrijker. Maar kritisch leren denken gaat niet vanzelf. Daarom, op wereldfilosofiedag, een aantal suggesties van wat je vandaag al kunt doen met jouw leerlingen:
-
Start met een filosofisch gesprek in jouw groep of klas. Een simpele denkvraag over iets uit een voorgelezen verhaal volstaat (“Is iets wat glanst altijd waardevol?”) en laat leerlingen in tweetallen denken en daarna delen.
-
Vraag niet alleen: “Wat denk je?”, maar ook: “Waarom denk je dat?” en “Wat zou een ander kunnen denken?”
-
Creëer ruimte voor twijfel, voor ‘ik weet het even niet’, voor het opnieuw formuleren van gedachten. Dat is precies waar betekenis ontstaat.
-
Voeg perspectieven van andersdenkenden toe: is dit ook waardevol voor een inwoner van een ander land, of van een ander dier?
-
Verbind het gesprek met de rest van het programma: taalles, wereldoriëntatie, een gelezen verhaal: zoek steeds evenwicht tussen spreken-denken-luisteren.
Filosofie als fundament
Filosofie is geen luxeactiviteit. Wanneer leerlingen leren denken in taal en perspectieven leren innemen, begrijpen ze beter waarom ze iets schrijven of lezen, waarom ze vragen stellen of juist stil zijn. Als we ze leren de vraag te waarderen boven het antwoord en echte interpretatie boven feitjes helpen we ze van de aangeboden kennis meer te maken dan een set programmatische leerdoelen.
Sta vandaag stil bij de fundamenten van denkvaardigheid. Om te zien dat filosofie niet iets ‘moois erbij’ is, maar iets waarmee het onderwijs sterker, betekenisvoller en toekomstgericht wordt. Laten we de leerlingen niet alleen leren denken over de wereld, maar ook leren denken met de wereld. Zo geven we ze de ruimte om te denken, de taal om hun gedachten te delen, en het vertrouwen dat hun ideeën ertoe doen.
