Wat betekent ‘Formatief toetsen in de les’ voor het mbo?

Geke van Dijk, Irma Koerhuis, Joke Koopman - 13 oktober 2020

Irma Koerhuis, ontwikkelaar leermiddelen en examens bij Stichting Praktijkleren, las het boek ‘Formatief toetsen in de les’ van CPS. Zij bespreekt met adviseur-/trainers Joke Koopman en Geke van Dijk van CPS de mogelijkheden van formatief toetsen in het mbo. Rond formatief toetsen’ is nog veel begripsverwarring. In het boek ‘Formatief toetsen in de les’ staat deze toelichting: ‘Formatief toetsen verwijst naar alle processen waarbij docenten en leerlingen gebruikmaken van informatie over het leren, om te leren’. 

Irma: Ik ben heel blij met jullie brede invulling van het begrip formatief toetsen. Toetsen is veel meer dan het maken van voortgangsopdrachten. Docenten, (mede)studenten, stagebegeleiders, collega’s in de bijbaantjes van studenten en ouders zien heel veel kanten van een student.

Hoe zien jullie formatief toetsen in het mbo? 

Joke: In het mbo gaat het gesprek over formatief toetsen al snel over de vele voortgangs- en ontwikkelgerichte toetsen. Niet zelden blijken deze toetsen bij zowel docenten als studenten de nodige frustratie op te leveren. ‘Het lijkt wel alsof studenten alleen nog maar leren voor een toets die meetelt’, is een veel gehoorde verzuchting van docenten. Maar als je een toets alleen gebruikt om informatie te verzamelen over de voortgang van je studenten, schiet je bij formatief toetsen je doel voorbij. 

De essentie van formatief toetsen is de leerresultaten gebruiken om het leerproces te verbeteren. Anders gezegd: ‘Niet de toets, maar het gevolg bepaalt of je formatief bezig bent’.
Geke: Een formatieve toets is bedoeld om inzicht te krijgen in wat de student al beheerst én wat er nog moet worden gedaan om het leerdoel te bereiken. Dit inzicht is niet alleen belangrijk voor de docent of de praktijkbegeleider. Het is minstens zo belangrijk voor de student. Die moet het uiteindelijk doen. Geef bijvoorbeeld de student de opdracht eerst voor zichzelf te bepalen wat al goed gaat en wat er nog moet worden gedaan om het doel te halen. Je kunt ook vragen om dat in samenwerking met andere studenten te doen. Studenten blijken heel goed in staat om elkaar feedback te geven als ze maar een duidelijk beeld hebben van de leerdoelen waar zij naartoe werken. Nu worden toetsen/opdrachten vaak nog gezien als puur meetpunt: ik ben er nog niet en dan oefent/leert de student verder zonder kader of richtlijn.

Irma: Heel interessant is het uitdagen van studenten om fouten te maken. Hierdoor wordt duidelijk dat fouten maken bij leren hoort. Leren speelt zich af op de grens van het wel en niet kunnen.

Hoe bereik je dat studenten zichzelf de vraag stellen: Wat kan ik (nog) niet en durf ik fouten te maken? 

Joke: Als studenten ervaren dat je formatief toetst om informatie te verzamelen over wat er nog te leren is, dan krijgt toetsen en het maken van fouten een heel andere lading. Denk bij formatief toetsen niet alleen aan een geplande voortgangstoets. In feite kan elke situatie waarin je informatie verzamelt over waar studenten staan een formatief toetsmoment zijn. Dat kan dus ook tijdens een instructie, een groepsgesprek of de uitvoering van een praktische handeling.
Geke: Creëer een sfeer waarin fouten maken normaal is en onderdeel van het leerproces. Fouten maken juist zichtbaar wat er nog te leren is.
Joke: Maar om alle feedback effectief te kunnen verwerken, zullen studenten ook goed moeten begrijpen waar zij naartoe werken. Stimuleer ze om de leerdoelen zo concreet mogelijk voor zichzelf te formuleren.

Irma: Door toetsen als leermoment te zien breng je studenten ook gevoel voor kwaliteit bij. Wanneer is iets goed? Dat is een vraag die ze zichzelf regelmatig moeten stellen.

Hoe ontstaat dat kwaliteitsbesef? 

Joke: Studenten ontwikkelen gevoel voor kwaliteit, ‘wanneer is het goed’, als zij begrijpen wat succescriteria zijn voor het behalen van de leerdoelen.
Zij zijn dan ook steeds beter in staat om zichzelf en elkaar feedback te geven. Beproefde strategieën voor formatief toetsen zijn gebaseerd op gedeelde verantwoordelijkheid van de docent en stagebegeleider, de studenten zelf en hun studiegenoten. In ons boek staan verschillende voorbeelden van strategieën en praktische technieken voor het delen en verhelderen van leerdoelen.

Irma: Wat je als docent vaak al doet, maak je met formatief toetsen zichtbaar en effectiever. In de leermiddelen van Stichting Praktijkleren is ook volop gelegenheid voor formatief toetsen. Deze momenten zijn misschien niet altijd herkenbaar. Zo is er bij het lesmateriaal voor ICT een portfolio opgenomen dat heel goed bruikbaar is als formatief toetsinstrument. Maar ook een activiteit waarbij de student moet nadenken over welke gegevens je in een servicedesksysteem zou moeten vastleggen is een formatief moment: hiermee stimuleer je de student zelf te bedenken wat hij of zij hiervan al weet en wat er nog te leren is.  

Hoe zijn formatieve momenten te herkennen en te benutten?

Geke: In wezen kan elk moment een formatief moment zijn.  

Ook in een gewone les kan elk moment gebruikt worden om informatie te verzamelen.

  
Feedback geven hoeft niet altijd heel groot en nadrukkelijk.

Wat levert formatief toetsen voor de student op?

Irma: Het mooie van de procesgerichte blik van formatief toetsen is dat dit proces door werkt. Kwaliteitsbesef, reflectie, kleine stappen zetten en vervolgstappen bekijken: Hier heb je je leven lang profijt van.
Geke: Studenten voor wie het vanzelfsprekend is geworden dat formatief toetsen onlosmakelijk onderdeel is van de opleiding zullen daar in de beroepsuitvoering alleen maar baat bij ondervinden. Zij zijn gewend om te reflecteren op het eigen handelen op basis van de drie kernvragen van de formatieve toetscyclus: waar wil ik naar toe (doel), waar sta ik (toets) en wat heb ik daarvoor nog te doen (gevolg)? Zo worden studenten meer vaardig maar ook meer zelfstandig en zelfbewust!

Verder lezen of leren?

Lees verder in onze andere blogs over formatief toetsen. Wellicht wilt u liever via een training meer kennis opdoen over de toepassing van formatief toetsen. Bekijk dan eens ons academieaanbod. De training Formatief toetsen in de les kan ook bij u op school worden gegeven.