Burgerschap: “Zelfstandig oordelen doe je SAMEN”

Anne Arink - 26 februari 2021

Zelfstandig denken anno nu

Geen kleinigheid in deze tijd: zelfstandig kunnen oordelen. Hebben onze leerlingen en kinderen het daar dan zoveel moeilijker mee dan wij, of onze ouders vroeger? Jazeker. Wij leven in een tijd waarin meningen 24/7 over elkaar heen buitelen en overal gehoord worden, of je dat nu wilt of niet. De macht van de meerderheid, de mode, de mediareuzen en de markt versterken de opinie-kakofonie, het is zelfs een beroep geworden: je kunt opiniemaker zijn. Zo staan we continu bloot aan een besmettelijke stortvloed van opinies, zegt Joachim Duyndam, hoogleraar Humanisme en Filosofie. Een stortvloed die we met z’n allen veroorzaken. Gesprekken zijn daardoor vaak niet veel meer dan het elkaar napapegaaien of aanpraten van meningen en gevoelens. Zie de talkshows. We praten en we praten en we praten. Denken we eigenlijk nog wel zelf? 

Uit je 'bubbel'

Plato noemde het de ‘grot’. Een grot van drogbeelden, meningen en sentimenten waarin we doorgaans als ‘gevangenen’ leven. We hebben daar tegenwoordig een ander hip woord voor: we zitten in een ‘bubbel’. De hedendaagse grot van Plato. De democratie (alle bubbels bij elkaar) vraagt om burgers die zelf kunnen denken. Om zelf te kunnen oordelen en denken moeten we onszelf eerst bevrijden uit onze bubbel. Dat wil zeggen: onafhankelijk leren oordelen en denken en daarbij loskomen van de drogbeelden (fake-news), meningen (influencers) en sentimenten (hypes) die hier hysterisch rondsuizen. 

Samen zelfstandig zijn

Dat hoeven we gelukkig - paradoxaal genoeg - niet alleen te doen: ‘zelf’ leren denken en oordelen is niet hetzelfde als ‘alleen’ of ‘individueel’. ‘Zelfstandig bedacht’ is in principe altijd bediscussieerbaar en daar wordt het eigenlijk ook pas interessant. ‘Zelf bedacht’ is altijd voor meerdere interpretaties vatbaar en dus is het spannend om nieuwsgierig te zijn, leuk om met allerlei brillen op te bekijken, vanuit diverse invalshoeken. Er zijn talloze inspirerende voorbeelden en betekenisvolle voorgangers uit verleden en heden die ons daarbij willen helpen. ‘Modellen’, noemt Stephen Covey (de 7 eigenschappen van effectief leiderschap) het.
Een model inspireert, wijst een weg aan. Dat wil niet zeggen dat we de inspirator moeten imiteren en klakkeloos volgen. Het gaat erom dat we zelf kritisch kijken naar wat er in de eigen context gebeurt, ons een eerste oordeel vormen en zo de voorgeleefde waarden van een inspirator vertalen naar onze situatie. 

Een voorbeeld:
Als de directeur van een school haar team vraagt haar te ondersteunen door te helpen onthouden dat bepaalde zaken op tijd gebeuren, omdat er in deze tijd van crisismanagement zo heel veel geregeld en gecommuniceerd moet worden, dan staat zij model. Zij leeft daarmee kwetsbaarheid voor en dat een leider niet onfeilbaar is of hoeft te zijn. Dat verantwoordelijkheden gedeeld kunnen worden en dat om hulp vragen geen schande is. Het biedt haar team inspiratie en richting: doe dat vooral ook, als het nodig is!

Aandacht voor innerlijke ruimte

Daarvoor is het belangrijk dat we de ‘innerlijkheid’ van mensen aandacht geven, ruimte geven tot ontwikkeling, zegt filosofe Welmoed Vlieger. Mooi woord: innerlijkheid. Dat gebied binnenin ons. Daar ontstaan, groeien en transformeren onze diepste waarden, opvattingen en overtuigingen. Daar vindt reflectie plaats: hoe verhoud ik me tot mezelf, de ander en de wereld. Daar ontvouwt zich de attitude, de mindset die nodig is om mens te zijn. Daar wortelt zelfstandig denken en oordelen. Daar worden leerlingen verantwoordelijke burgers, die verantwoordelijkheid opnemen voor de toekomst, leren omgaan met eigen en andermans vrijheid en zo van de gesloten bubbel - de grot - een open, kleurrijke en leefbare samenleving maken.

Pedagogische opdracht

Het is onze pedagogische opdracht om leerlingen te ondersteunen in het opgewassen zijn tegen de wervelwind van drogbeelden, meningen en sentimenten. Om rustig overeind te blijven en uiteindelijk zelfs bij te dragen aan het ‘ontbubbelen’ van anderen. Zelf model te zijn. 

Leader in Me en Career Ready op basis van 7 heldere gewoonten

In het PO gebruiken we het Leader in Me traject waarmee scholen concreet en structureel aandacht geven aan genoemde innerlijkheid. Door middel van het aanleren van 7 effectieve gewoonten, attitudes, leren leerlingen van 4 tot 12 jaar zelfstandig denken en oordelen.

Het VO en MBO (12-18) gebruikt hetzelfde gedachtengoed en noemt het ‘Life & Career Readiness’. De benadering is hetzelfde, de werkwijze sluit aan bij de verschillen in leeftijd tussen deze leerlinggroepen. Zo leggen deze 7 gewoonten een buitengewoon krachtig fundament voor goed burgerschap.

De buitengewoon ruime component zelfreflectie van gewoonte 1, 2 en 3 (die de aanpak uniek maakt) gaat vooraf aan het ‘hoe zijn wij samen’ van gewoonte 4, 5 en 6. Gewoonte 7 stimulert zelfzorg en -ontplooiing in brede zin.

Gewoonte 1 maakt bewust van verantwoordelijkheid en eigen regie, keuzevrijheid.

Gewoonte 2 zet aan tot het maken van een plan, een mentale schepping – de richting waarheen je denkt, wenst, droomt te gaan.

Gewoonte 3 helpt uitvoeren: wat is nu écht belangrijk en ga ik doen.
Dat vraagt van leerlingen zelfreflectie en -onderzoek: hoe is mijn situatie, wat vind ik daarvan, welke voorbeelden heb ik, wie kan ik vragen mee te denken, wat zijn mijn  verantwoordelijkheden en mogelijkheden, zijn helpende vragen die daarbij horen. Oordeelsvorming in brede zin komt tot stand. Bewustzijn groeit en speelt een grote rol: zo leer je de eigen bubbel verlaten, (samen) reflecteren en onderzoek doen, om vervolgens de bubbel weer binnen te stappen. Verlicht met inzichten en nieuw vuur.

Gewoonten 4, 5 en 6 geven vervolgens de mindset en tools om ‘leven en leren’ samen op te pakken en duurzaam in te vullen.

Gewoonte 7 zorgt dat ik in vorm blijf. Niet onbelangrijk in een tijd die eist dat we 24/7 ‘aan’ staan.